Γράφει ο Στέργιος Πουρνάρας, φιλολόγος
Είναι σε όλους γνωστό
ότι, όταν ξέσπασε η ελληνική επανάσταση του 1821 οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν υπέρ
της ακεραιότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και την καταδίκασαν τα δύο πρώτα
χρόνια. Στη συνέχεια εξαιτίας των αγώνων
και των θυσιών των Ελλήνων και του φιλελληνικού κινήματος, αλλά και για ίδιον
όφελος μεταστράφηκε η αγγλική πολιτική (1823) και συμπαρέσυρε και τις άλλες Δυνάμεις
οι οποίες κατάλαβαν ότι είναι καλύτερο να υπάρχουν δύο κράτη με διαφορές και
διαμάχες, για να μπορούν κάθε φορά να επεμβαίνουν ως διαιτητές. Έτσι το (1832) με τις
διπλωματικές ενέργειες του Ιωάννη Καποδίστρια, που θυσιάστηκε για να πετύχει
τον σκοπό του, δημιουργήθηκε ένα μικρό ελληνικό ανεξάρτητο κράτος που
περιλάμβανε την Πελοπόννησο, τη Στερεά και κάποια νησιά.
Το 1864 ενσωματώθηκαν
στο ελληνικό κορμό τα Επτάνησα και το 1881 η Θεσσαλία, ενώ η Κρήτη, αν και
έδωσε έναν σκληρό αγώνα (1866 - 1869) με πολλές θυσίες δεν τα κατάφερε, γιατί οι
Σύμμαχοι θεώρησαν ότι δεν ήταν ακόμα καιρός. Το 1897 το ελληνικό κράτος γνώρισε μια ντροπιαστική
ήττα από την Οθωμανική αυτοκρατορία και κινδύνευσε να χάσει τη Θεσσαλία,
αποδεικνύοντας έτσι την οικονομική και πολεμική αδυναμία. Εκδηλώθηκε τότε
μεγάλη δυσαρέσκεια για τον θεσμό της βασιλείας που θεωρήθηκε υπεύθυνος για την αποτυχία
και την εθνική ντροπή και άρχισαν οι πρώτες αντιδράσεις εναντίον της
κυβέρνησης.
Στις αρχές του 20ου
αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε αποδυναμωθεί και ήταν ο μεγάλος ασθενής.
Έτσι και οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν υπέρ του διαμελισμού της και ανέχονταν τα
διάφορα εθνικιστικά κινήματα των υπόδουλων λαών και κυρίως της Βαλκανικής. Ξέσπασε
λοιπόν ο Μακεδονικός Αγώνας (1904-1908) για τη διεκδίκηση της Μακεδονίας
ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία και ύστερα από σθεναρή αντίσταση και με
πολλές θυσίες η Μακεδονία παρέμεινε ελληνική. Εν τω μεταξύ Έλληνες αξιωματικοί του Στρατιωτικού Συνδέσμου με επικεφαλής τον
Νικόλαο Ζορμπά έκαναν κίνημα στο Γουδί (1909) και ζητούσαν μεταρρυθμίσεις στη
διοίκηση, την παιδεία, την οικονομία και το στράτευμα, γιατί έβλεπαν τις
εξελίξεις και πίστευαν ότι η Ελλάδα έπρεπε να προετοιμαστεί για την επερχόμενη
σύγκρουση με την Τουρκία και τα βαλκανικά κράτη. Ζητούσαν μάλιστα ως νέο ηγέτη
τον Ελευθέριο Βενιζέλο ο οποίος είχε αναδειχθεί από του αγώνες της Κρήτης για
την απελευθέρωσή της.
Έτσι, από το 1910 μέχρι
το 1920 θα αναλάβει το τιμόνι της ελληνικής κυβέρνησης ο Κρητικός άντρας που θα
συνδέσει τη ζωή του με την οριστική διαμόρφωση των συνόρων του νεοελληνικού
κράτους με τις μεγάλες επιτυχίες των βαλκανικών πολέμων (1912- 1914) και την
προσθήκη της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Κρήτης στον ελληνικό κορμό με
τεράστιες οικονομικές, δημογραφικές και εθνολογικές συνέπειες, καθώς στη Μακεδονία
υπερτερούσε πια το ελληνικό στοιχείο, αλλά και την προσπάθεια, μετά το τέλος
του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου (1914 - 1918) που η Ελλάδα βρέθηκε με το μέρος των
νικητών, για την υλοποίηση της μεγάλης Ιδέας. Ανέλαβε λοιπόν ένα πολύ τολμηρό
εγχείρημα που τελικά απέτυχε και λόγω του εθνικού διχασμού, αλλά και σθεναρής
αντίστασης του Κεμάλ Ατατούρκ, του μεγάλου Τούρκου ηγέτη και της αλλαγής πλεύσης της πολιτικής των
Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες, ενώ με τη συνθήκη των Σεβρών επεδίωξαν τον
διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, δύο χρόνια αργότερα, που Βενιζέλος δεν
βρισκόταν πια στην εξουσία, με την καταστροφή της Σμύρνης και την ανταλλαγή των
πληθυσμών στη συνέχεια με την συνθήκη
της Λωζάννης, ξερίζωσαν από τη Μικρασία
τον επί πολλά χρόνια ακμάζοντα ελληνικό πληθυσμό και έβαλαν την ταφόπλακα στη
μεγάλη Ιδέα.
Νεαροί Τούρκοι
αξιωματικοί από την άλλη μεριά, όταν κατάλαβαν τους σκοπούς των Μεγάλων
Δυνάμεων και επειδή έβλεπαν ότι ο Σουλτάνος ήταν υποχείριό τους και ανήμπορος
να αντιδράσει, το 1908 έκαναν το κίνημα των Νεοτούρκων με φιλελεύθερο προσωπείο υποσχόμενοι ισονομία
και ισοπολιτεία στις εθνότητες που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Νεαρός
αξιωματικός τότε και ο Κεμάλ αναδείχτηκε σε ηγετική μορφή που κατά τη διάρκεια
του μικρασιατικού πολέμου (1918-1923) θα οργανώσει στο εσωτερικό της Τουρκίας
το εθνικιστικό κίνημα, αποτρέποντας τον εμφύλιο πόλεμο με το Σουλτάνο, όπως
επιθυμούσαν οι Σύμμαχοι και πετυχαίνοντας με την ουδετερόφιλη πολιτική του να
γίνει ο πατέρας των Τούρκων και να διασώσει την Τουρκία από τον αφανισμό.
Οι Οθωμανοί από την
στιγμή που υποδούλωσαν τη Μικρά Ασία με τους μαζικούς εξισλαμισμούς είχαν
μειώσει αρκετά τους ελληνικούς και χριστιανικούς πληθυσμούς, αλλά τον 18ο
και 19ο αιώνα είχαν ενισχυθεί και πάλι με τις μεταναστεύσεις από τον
ελλαδικό χώρο και έπαιζαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην οικονομική και πνευματική
ζωή της Σμύρνης, της Πόλης και του Πόντου. Το 1914 όμως άρχισαν οι αθρόες
μεταναστεύσεις Μουσουλμάνων από τη Σερβία, Βουλγαρία και Ελλάδα προς τη Μικρά Ασία
και οι πρώτοι μεγάλοι διωγμοί των Ελλήνων από την Ανατολική Θράκη και τη Μικρά
Ασία. Παρά τις διαμαρτυρίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου που κήρυξε την
Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό και παρά τις διπλωματικές ενέργειες του ελληνικού
κράτους για εθελούσιες ανταλλαγές των Ελλήνων της Τουρκίας με Μουσουλμάνους της
Ελλάδας, η κατάσταση δεν άλλαξε, αλλά επιδεινώθηκε, γιατί οι Τούρκοι επέβαλαν
και διάφορες καταπιέσεις που ανάγκαζαν τους ελληνικούς πληθυσμούς να
εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες: οι έκτακτες επιβαρύνσεις και
επιτάξεις αγαθών, τα εμπόδια στις εμπορικές τους δραστηριότητες, η μετατόπιση
πληθυσμών στο εσωτερικό της Τουρκίας και, το χειρότερο, τα τάγματα εργασίας
(αμελέ ταμπουρού), που σήμαιναν εξόντωση του ανδρικού πληθυσμού, οδήγησαν
πολλούς Έλληνες από όλες τις περιοχές στην πόρτα της εξόδου.
Λίγα χρόνια πριν την
μεγάλη καταστροφή είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για τον Ελληνισμό της
Μικράς Ασίας.
*Με αφορμή την επέτειο για τα 100
χρόνια από τη μικρασιατική καταστροφή, επειδή για πολλά χρόνια δίδασκα αυτό το
σημαντικό κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας μας και επειδή ακόμα διαβάζω και
ενημερώνομαι και έχω αρκετό χρόνο στη διάθεση μου, θα προσπαθήσω, όσο πιο απλά
και αντικειμενικά γίνεται, να προσεγγίσω αυτό το κεφαλαιώδες ζήτημα με τις
αρνητικές αλλά και τις θετικές συνέπειες σε δέκα εβδομαδιαία άρθρα.
